Czy pożyczanie pieniędzy w rodzinie jest bezpieczne?
Pożyczanie pieniędzy w rodzinie może wydawać się łatwym i bezpiecznym rozwiązaniem. W końcu, członkowie rodziny mają często do siebie zaufanie i chcą udzielić sobie nawzajem pomocy w trudnych sytuacjach. Niemniej jednak, brak odpowiedniego zabezpieczenia czynności prawnej jaką jest pożyczka może prowadzić do poważnych konsekwencji, takich jak utrata części lub całości pieniędzy, konflikty rodzinne czy nawet procesy sądowe.
Jakie mogą być główne zagrożenia związane z pożyczaniem pieniędzy rodzinie?
Jednym z nich może być brak jasnych warunków samej pożyczki. Wiele konfliktów rodzinnych wynika z braku jasno określonych warunków pożyczki.
Bez formalnego dokumentu potwierdzającego warunki pożyczki, istnieje ryzyko, że jedna ze stron może nie wywiązać się z umowy, powołując się na różne interpretacje ustnych ustaleń. Brak pisemnej umowy, może spowodować, że łatwo jest zapomnieć o ustaleniach dotyczących terminów spłaty, odsetek czy też ewentualnych konsekwencji w przypadku niespłacenia kwoty pożyczki.
Także sytuacja życiowa, nawet niezależna od stron może ulec zmianie, co może wpłynąć na zdolność do spłaty pożyczki. Bez odpowiedniego zabezpieczenia pożyczki, zarówno pożyczający, jak i oferujący pożyczkę mogą mieć trudności w radzeniu sobie z takimi sytuacjami , szczególnie gdy pojawią się problemy ze spłatą pożyczonych pieniędzy.
W jakiej formie można zawrzeć umowę pożyczki?
Zgodnie z przepisami prawa (kodeks cywilny) przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. Umowa pożyczki, której wartość przekracza tysiąc złotych, wymaga zachowania formy dokumentowej.
Zasadą jest możliwość zawarcia umowy pożyczki w każdej formie, nawet w sposób dorozumiany. Jedynie umowa pożyczki, której wartość przekracza 1000 złotych, wymaga zachowania formy dokumentowej. Jest to jednak zastrzeżenie formy wyłącznie dla celów dowodowych, co oznacza, że umowa pożyczki może być skutecznie zawarta w dowolnej formie, także w sposób ustny, zaś niedochowanie formy dokumentowej w wypadku tej pożyczki, nie skutkuje nieważnością umowy, a jedynie pewnymi ograniczeniami dowodowymi.
Czym jest forma dokumentowa? Do zachowania dokumentowej formy czynności prawnej wystarczy złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu, w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie. Dokumentem jest nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się z jej treścią, a więc każdy nośnik, który umożliwia utrwalenie i odtworzenie informacji (np., plik PDF, skan dokumentu, wiadomość e-mail, dysk komputerowy, karta pamięci, płyta CD, dysk USB, inne urządzenie umożliwiające nagranie i odtworzenie głosu itd.). Co więcej sądy uznają, że w szczególności uznaje się, że dowód przelewu na konto stanowi uprawdopodobnienie faktu zawarcia i dokonania wskazywanej przez strony umowy pożyczki za pomocą dokumentu.
Czy umowa pożyczki może być nieoprocentowana?
Obowiązujące regulacje nie przesądzają o tym wprost czy umowa pożyczki musi być odpłatna (oprocentowana), czy nieodpłatna (nieoprocentowana). Decydujące w tym względzie znaczenie ma tu przede wszystkim wola samych stron. W konsekwencji pożyczka udzielana w ramach najbliższych członków rodziny może być nieoprocentowana.
W przypadku ustalenia jednak odpłatności pożyczki, należy pamiętać, że przepisy prawa regulują wysokość maksymalnych odsetek. Co do zasady odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej ( np. umowy) albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe (w wysokości równej sumie stopy referencyjnej NBP i 3,5 punktu procentowego). Warto pamiętać, że maksymalna wysokość odsetek wynikających z umowy pożyczki nie może w stosunku rocznym przekraczać 2-krotności wysokości odsetek ustawowych. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z umowy pożyczki przekracza powyższą wysokość, należą się drugiej stronie odsetki maksymalne.
Jak się zabezpieczyć prawnie przy pożyczce?
Często w ramach stosunków rodzinnych dochodzi do pożyczenia środków pieniężnych w formie ustnej. Powiedzieliśmy już, że taka ustna umowa pożyczki będzie ważna. Jeżeli jednak kwota pożyczki będzie większa niż 1000 zł, co nie należy do rzadkości nawet w relacjach rodzinnych, mogą wystąpić pewne ograniczenia dowodowe. W takich sytuacjach dobrze, aby przy czynności przekazywania pieniędzy w ramach pożyczki był obecny inny członek rodziny albo nawet osoba trzecia, która mogłyby potwierdzić fakt udzielenia pożyczki oraz jej ewentualne warunki zwrotu. Uwzględniając, że mogą wystąpić pewne sytuacje, kiedy dowód z zeznań świadków nie będzie możliwy rekomendowane jest, aby osoba dająca pożyczkę dodatkowo przyjęła pokwitowanie wręczenia środków z pożyczki w dowolnej formie np. na kartce papieru, w formie sms, e-mail, itp. Dobrze, aby z tego pokwitowania wynikało wyraźnie, że kwota, którą przekazujemy stanowi pożyczkę dla drugiej osoby. Rekomendowaną formą umowy pożyczki w ramach stosunków rodzinnych jest jednak zawarcie tej umowy co najmniej w formie dokumentowej i to niezależnie od kwoty pożyczki.
W praktyce najczęściej dochodzi jednak do sporządzenia pisemnej umowy pożyczki. Ta forma wymaga z kolei złożenia własnoręcznego podpisu pod umową i aby umowa została zawarta, obie strony muszą podpisać dokument, który obejmuje treść umowy. Należy tutaj pamiętać, że forma pisemna jest wiążąca, gdy obie strony wymieniają się oryginalnymi egzemplarzami umowy z podpisami. Podpisanie umowy tylko przez jedną stronę i nieprzekazanie jej drugiej stronie do podpisu oznacza, że umowa nie została zawarta w formie pisemnej.
Jeżeli zdecydujemy się na zawarcie umowy w formie pisemnej to powinna ona zawierać jasno sformułowane warunki pożyczki, w tym kwotę pożyczki, terminy spłaty, ewentualne odsetki oraz inne istotne ustalenia pomiędzy stronami.
Przy większych kwotach lub skomplikowanych warunkach pożyczki warto również skonsultować się z doradcą prawnym, aby upewnić się, że umowa zawiera wszystkie niezbędne elementy i jest zgodna z obowiązującymi przepisami prawa, a przede wszystkim zabezpiecza prawa i obowiązki obu stron. Umowa może bowiem uwzględniać możliwość zmiany okoliczności, takich jak utrata pracy lub problemy zdrowotne, które mogą wpłynąć na zdolność do spłaty pożyczki. Warto ustalić jasne procedury w przypadku wystąpienia takich sytuacji, jak na przykład możliwość czasowego zawieszenia spłaty rat pożyczki z jednoczesnym wydłużeniem okresu spłaty, zmniejszenie wysokości raty. Umowa powinna również precyzyjnie określać konsekwencje w przypadku niespłacenia pożyczki w ustalonym terminie. Mogą to być na przykład odsetki umowne.
Warto również rozważyć niektóre formy zabezpieczenia pożyczki. W praktyce wykorzystywane są różne formy zabezpieczenia wierzytelności osoby dającej pożyczkę, takie jak na przykład poręczenie osób trzecich, weksel in blanco z deklaracją wekslowa, zastaw na rzeczach czy prawach, przewłaszczenie rzeczy ruchomych, a nawet hipoteka na nieruchomości przy dużych kwotach. W grę może wchodzić również udział w zyskach z inwestycji, na którą udzielono pożyczki. Strony mają dość dużą swobodę w wyborze właściwego instrumentu. Ważne jest, aby uzgodnić daną formę zabezpieczenia przed faktycznym udzieleniem pożyczki.
Miejmy na względzie również fakt, że jeżeli obie strony godzą się na zmianę warunków umowy nieprzewidzianych w umowie zawsze mogą podpisać aneks do umowy pożyczki, który ureguluje te kwestie. Podpisanie takiego aneksu jest w tych sytuacjach polecanym rozwiązaniem.
Na końcu pamiętajmy jeszcze, że na wczesnym etapie dający pożyczkę może zgodnie z przepisami odstąpić od umowy i odmówić wydania przedmiotu pożyczki np. pieniędzy, jeżeli zwrot pożyczki jest wątpliwy z powodu złego stanu majątkowego drugiej strony. Uprawnienie to nie przysługuje dającemu pożyczkę, jeżeli w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym drugiej strony wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć.
Czy pożyczkę w rodzinie należy zgłosić do Urzędu Skarbowego i czy trzeba zapłacić podatek od pożyczki?
Generalną zasadą jest, że umowę pożyczki należy zgłosić do Urzędu Skarbowego w terminie 14 dni od daty otrzymania pożyczki. Podatkowi od czynności cywilnoprawnych podlegają umowy pożyczki pieniędzy lub rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku. Warto przy tym pamiętać, że obowiązek podatkowy każdorazowo spoczywa na biorącym pożyczkę – osoba udzielająca pożyczki jest zwolniona z opodatkowania. Zgodnie z przepisami podatek od pożyczki wynosi co do zasady 0,5 proc. jej kwoty.
Jednakże w przypadku członków najbliższej rodziny można zastosować zwolnienie od tego podatku jeżeli spełnione są określone warunki. W myśl właściwej regulacji ze zwolnienia może skorzystać każdy, kto otrzymał pożyczkę pieniężną od osób z najbliższej rodziny, czyli od żony, męża, zstępnego (np. córki, syna, wnuczki, wnuka), wstępnego (np. matki, ojca, babci, dziadka), siostry czy brata, pasierbicy, pasierba, macochy lub ojczyma. Jeżeli pożyczka pieniężna pomiędzy wymienionymi osobami przekracza 36 120 zł (łącznie z wartością pożyczek pieniędzy lub rzeczy z ostatniego okresu i 5 lat poprzedzających rok, w którym nastąpiła ostatnia pożyczka od tej samej osoby), zwolniona jest od podatku od czynności cywilnoprawnych pod warunkiem:
- złożenia deklaracji w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych właściwemu organowi podatkowemu w terminie 14 dni od daty dokonania czynności, z wyłączeniem przypadku, gdy umowa została zawarta w formie aktu notarialnego,
- udokumentowania otrzymania pieniędzy przez biorącego pożyczkę dowodem przekazania na jego rachunek płatniczy lub na jego inny rachunek w banku lub w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej, lub przekazem pocztowym,
Warto również pamiętać, że stawka podatku od pożyczki wynosi 20% podstawy opodatkowania, jeżeli osoba biorąca pożyczkę nie zgłosiła jej w urzędu skarbowego i nie odprowadziła podatku.
Szczególnym przypadkiem jest umowa pożyczki do wysokości 36 120 zł (dotyczy to łącznej wartości pożyczek pieniężnych lub rzeczowych otrzymanych ostatnio i w ciągu 5 lat poprzedzających rok, w którym nastąpiła ostatnia pożyczka, od tej samej osoby). Gdy taka umowa pożyczki została zawarta pomiędzy osobami z najbliższej rodziny wymienionymi wcześniej, ale również pomiędzy zięciem (mężem córki) lub synową (żoną syna), a teściami (rodzicami męża albo żony) – jako osobami dającymi pożyczkę lub biorącymi pożyczkę – wówczas taka pożyczka jest zwolniona z podatku. Nie trzeba w takiej sytuacji składać deklaracji do urzędu skarbowego, ani przekazywać pieniędzy na konto pożyczkobiorcy.
Podsumowanie
Pożyczanie pieniędzy w rodzinie może być skutecznym i pomocnym rozwiązaniem w trudnych sytuacjach życiowych, może być korzystne dla obu stron, ale aby uniknąć ewentualnych nieporozumień i konfliktów w przyszłości wymaga czasami podjęcia odpowiednich środków ostrożnościowych. Najważniejszym krokiem jest sporządzenie pisemnej umowy, która jasno określa warunki pożyczki, takie jak kwota, terminy spłaty, ewentualne odsetki oraz konsekwencje braku spłaty. Ważne jest również uwzględnienie możliwości zmiany okoliczności w trakcie trwania pożyczki. Dodatkowo, warto rozważyć pewne formy zabezpieczenia pożyczki, takie jak poręczenie osób trzecich, zastaw czy hipoteka. Przede wszystkim jednak należy mieć na względzie, aby umowa pożyczki była sporządzona w taki sposób, aby zawierała postanowienia dopuszczalne przepisami prawa, właściwe dla danej umowy. Przed udzieleniem pożyczki warto również przeprowadzić rozmowę z pożyczającym, aby był świadomy konsekwencji zawartej umowy, a w przypadku skomplikowanych okoliczności związanych z pożyczką zasięgnąć opinii doradcy prawnego. Powyższe czynności przed udzieleniem pożyczki mogą zapobiec ewentualnym konfliktom i zapewnić klarowność w relacjach rodzinnych, umożliwiając spokojne korzystanie z udzielonej pomocy finansowej.
O autorach
Marek Mikulski, Marcin Oksieniuk – radcowie prawni, Bank BNP Paribas Polska S.A.
