Nabycie spadku przez spadkobierców następuje zwykle w drodze dziedziczenia ustawowego
Najczęściej nabycie spadku (czyli majątku osoby zmarłej według jego stanu na datę śmierci) następuje w drodze tzw. „dziedziczenia ustawowego”. Nazwane jest ono w ten sposób, ponieważ reguły dziedziczenia dość jednoznacznie opisane są w przepisach ustawy (kodeks cywilny). Określają one kto, w jakiej kolejności i w jakiej proporcji nabywa udziały w spadku. Zgodnie z nimi, spadek nabywają przede wszystkim członkowie najbliższej rodziny osoby zmarłej, w pierwszej kolejności są to dzieci (zstępni) osoby zmarłej oraz jej małżonek. W przypadku braku osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego czy rezygnacji przez nich ze spadku (w drodze odrzucenia spadku przed notariuszem albo sądem) czy wyłączenia ich z dziedziczenia, spadek nabywają kolejne kategorie osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego.
Jest możliwość wyłączenia z dziedziczenia spadkobiercy uznanego za „niegodnego” nabycia spadku
Nawet jednak w przypadku dziedziczenia ustawowego mogą powstać konflikty i spory pomiędzy spadkobiercami dotyczące tego czy osoba, której przypada spadek, swoim wcześniejszym zachowaniem wobec spadkodawcy, w sposób oczywisty zasłużyła na pozbawienie jej prawa do nabycia spadku. Dotyczyć to może spadkobierców ustawowych jak i testamentowych, a dodatkowo może również osób na rzecz, których dokonane zostały zapisy windykacyjne. Pozbawienie praw do spadku może wtedy zostać dokonane w drodze uznania spadkobiercy za „niegodnego” nabycia spadku czy odpowiednio zapisobiercy windykacyjnego za „niegodnego” zapisu windykacyjnego . Ogranicza się to oczywiście do szczególnie rażących społecznie przypadków dotyczących relacji spadkodawcy i spadkobiercy, a przede wszystkim może mieć miejsce, gdy mamy do czynienia z ciężkimi przestępstwami dokonanych przeciwko spadkodawcy czy przestępstwami dotyczącymi sporządzanego przez niego testamentu, ale także nie wypełniania wobec niego obowiązku alimentacyjnego, obowiązku rodzicielskiego czy obowiązku opieki. Spadkobierca czy zapisobierca windykacyjny uznany przez sąd za „niegodnego” zostaje definitywnie wyłączony z dziedziczenia i w ten sposób przywrócony może zostać stan zgodny z powszechnym poczuciem słuszności i przyzwoitości.
Reguły dziedziczenia ustawowego mogą być skutecznie zmodyfikowane przez spadkodawcę
Zasady nabycia spadku w drodze dziedziczenia ustawowego mogą oczywiście zostać skutecznie zmodyfikowane w drodze testamentu. Osoba sporządzająca testament ma przy tym pełną dowolność w określeniu w testamencie kto, w jakiej kolejności i jakiej proporcji nabędzie po niej spadek. Spadek na podstawie testamentu mogą więc nabyć nie tylko członkowie najbliższej rodziny osoby sporządzającej testament, ale nawet osoby spoza rodziny, w tym osoby, które łączą z osobą sporządzającą spadek niesformalizowane relacje czy związki partnerskie. W testamencie może również znaleźć się powołanie coraz powszechniej tworzonych fundacji rodzinnych działających w znanej już wcześniej w innych krajach formule trustów. Możliwość dowolnego określenia przez osobę sporządzającą testament kto nabędzie spadek może prowadzić do różnorodnych sytuacji, które przypominać mogą właśnie „walkę” o spadek i są inspiracją dla wielu medialnych historii.
Warto przy tym pamiętać, że oprócz testamentu, nabycie elementów spadku zgodnie z regułami dziedziczenia ustawowego modyfikowane mogą być również w drodze tzw. zapisów windykacyjnych czy dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Zapisy windykacyjne mogą być dokonywane wyłącznie w testamencie i dotyczą przekazania wybranych elementów spadku (w ramach określonej w przepisach listy zamkniętej) zapisobiercy windykacyjnemu, którym podobnie jak spadkobierca może być dowolna osoba. Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci dotyczy natomiast środków na rachunku bankowym spadkodawcy ma pierwszeństwo przed wypłatą środków z rachunku bankowego dla spadkobierców i może być dokonywana (w ramach określonego przez przepisy limitu kwotowego) obecnie wyłącznie na rzecz małżonka, zstępnych, wstępnych lub rodzeństwa (w dowolnych proporcjach).
Skuteczność dokonywanych przez spadkodawcę modyfikacji reguł dziedziczenia ustawowego może zostać podważona
Testament, aby był skuteczny musi być sporządzony w wymagany przez przepisy prawa sposób, inaczej będzie nieważny. Najczęściej sporządzane są testamenty własnoręczne (w całości napisane pismem ręcznym i podpisane) albo testamenty notarialne (rejestrowane w rejestrze testamentów). Szczególnie w przypadku testamentów własnoręcznych źródłem potencjalnych konfliktów może być możliwość podważenia ważności testamentu z powoływaniem się na stan osoby, która sporządzała testament i wskazywanie, że nie miała ona możliwości w pełni świadomie i swobodnie podjąć decyzji o sporządzeniu testamentu czy działała pod wypływem istotnego błędu lub groźby. Źródłem konfliktów mogą być również wątpliwości dotyczące wykładni testamentu oraz tego czy późniejszy testament skutecznie odwołał i w jakim zakresie, testament sporządzony wcześniej. W podobnym stopniu jak testamentu dotyczyć to może dyspozycji wkładem na wypadek śmierci czy nawet zapisów windykacyjnych.
Pozostaje uprawnienie do zachowku
Uprawnienie do zachowku to kolejne potencjalne źródło konfliktów pomiędzy spadkobiercami (zapisobiercami windykacyjnymi, obdarowanymi), a członkami najbliższej rodziny osoby zmarłej, którzy nie zostali powołani do spadku. Przysługuje ono tylko zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom osoby zmarłej, którzy gdyby nie sporządzony testamenty byliby powołani do spadku w drodze dziedziczenia ustawowego. Wysokość zachowku wynosi ½ udziału w spadku jaki przysługiwałby osobie uprawnionej do zachowki w przypadku dziedziczenia ustawowego albo 2/3 takiego udziału, gdy uprawionym do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy. Zachowek nie przysługuje (albo zmniejsza się), gdy osoba do niego uprawniona otrzymała zachowek poprzez darowizny dokonane na jej rzecz przez spadkobiercę, zapis albo z fundacji rodzinnej. Roszczenia o zachowek osoba uprawniona do zachowku zgłasza do spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjnemu, a gdy nie może od nich uzyskać zachowku, może je zgłosić również do osób, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę. Osoby mające obowiązek zapłaty zachowku mają przy tym możliwości żądania odroczenia terminu płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach, nawet obniżenia zachowku (gdy uzasadnia to sytuacja osobista i majątkowa uprawnionego do zachowku oraz zobowiązanego do zapłaty zachowku).
Spadkodawca może jednak dokonać wydziedziczenia osób uprawnionych do zachowku
Polega ono na tym, że spadkodawca w testamencie pozbawić może zachowku zstępnych, małżonka lub rodziców. Ma to mieć miejsce w sytuacjach, gdy osoba która ma być uprawniona do zachowku w sposób oczywisty nie zasługuje na to. Ogranicza się to zatem do szczególnie rażących społecznie przypadków relacji z osobą zmarłą polegających na postępowaniu uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, umyślnych przestępstwach przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności spadkodawcy czy rażącej obrazy czci spadkodawcy albo osoby jej najbliższej, a także uporczywego nie dopełniania obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.
W ramach dziedziczenia uwzględnia się darowizny dokonane przez spadkodawcę
Dla wielu osób obdarowanych czy spadkobierców zaskoczeniem może być, że darowizny dokonywane przez spadkodawcę za życia mogą mieć niemałe znaczenie w trakcie dziedziczenia. Jest to jednak po prostu konsekwencją podobnej natury przysporzeń wynikających z dziedziczenia jak i z darowizny, oba są dokonywane bezpłatnie. I tak, darowizny otrzymane przez osoby uprawnione do zachowku pomniejszają przysługującą im kwotę zachowku, a osoby obdarowane mogą uzupełniająco nawet odpowiadać za zapłatę (czy wyrównanie) kwoty zachowku. Darowizny dokonane za życia przez spadkodawcę dodatkowo podlegać mogą zaliczeniu na tzw. schedę spadkową przy dokonywaniu działu spadku pomiędzy zstępnymi i małżonkiem.
Podział składników spadku w drodze działu spadku
Spadek nabywany jest przez spadkobierców w udziałach i powstaje rodzaj wspólności ułamkowej majątku stanowiącego spadek. Dopiero po dokonaniu podziału spadku poszczególne składniki przypadają poszczególnym spadkobiercom. Podział majątku spadkowego dokonywany jest w drodze działu spadku, który następuje przede wszystkim na podstawie umowy pomiędzy wszystkimi spadkobiercami (umowny dział spadku). Gdy jednak spadkobiercy nie mogą porozumieć się i ustalić podziału pomiędzy nimi składników spadku, podział spadku dokonywany jest na podstawie orzeczenia sądu (sądowy dział spadku).
W przypadku, gdy spadkodawcą jest jedne z małżonków, który pozostawał w ustroju ustawowej wspólności majątkowej, dział spadku zwykle poprzedza (lub odbywa się jednocześnie) podział majątku wspólnego małżonków.
Odpowiedzialność za długi spadkowe
Nabycie spadku (zapisu windykacyjnego) to nie tylko nabywanie aktywów, ale również odpowiedzialność za długi spadkodawcy. Choć odpowiedzialność ta może być nieograniczona, zwykle ograniczona jest ona do tzw. stanu czynnego spadku ustalonego w sporządzanym w sądzie albo przed notariuszem czy komornikiem wykazie inwentarza lub spisie inwentarza. Spadkobiercy i zapisobiercy windykacyjni ponoszą przy tym odpowiedzialność za długi spadkowe solidarnie, od chwili działu spadku proporcjonalnie do przysługujących spadkobiercom udziałów w spadku albo proporcjonalnie do otrzymanych przysporzeń przez zapisobierców windykacyjnych. Odpowiedzialności za długi nie ponoszą beneficjenci dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, a także osoby nabywające zachowek.
Co więc robić? Jak się zabezpieczyć?
Pomocna na pewno będzie świadomość zasad powołania do spadku i ich modyfikacji, dokonywania działu spadku, uprawnień do zachowku oraz możliwości korygowania sytuacji, które w sposób rażący sprzeczne są ze społecznym poczuciem przyzwoitości, a także zasady odpowiedzialności za długi spadkowe. W celu wyjaśnienia skomplikowanych kwestii niejednokrotnie warto będzie skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnej. Warto jednak przede wszystkim ze sobą rozmawiać i wyjaśniać wątpliwości pojawiające się w trakcie realizacji dziedziczenia, a w sytuacjach, które na to zasługują, pomoc mediatora czy psychologa może być nieoceniona. Ryzyko powstania konfliktów rodzinnych i procesów sądowych może być wtedy istotnie ograniczone.
O autorach
Marek Mikulski, Marcin Oksieniuk – radcowie prawni, Bank BNP Paribas Polska S.A.
