Jak rozgryźć technologie, które na co dzień praktykujemy na sobie?

Mówiąc o współczesnych praktykach jako technologiach self, mamy na myśli działania użytkownika, rozumianego tu jako kategoria aktywnego konsumenta mediów (Rubin i Perse, 1985), który wraz z dynamiką rozwoju cywilizacyjnego zyskiwał coraz większe możliwości interakcji z narzędziami (technologicznymi). Dzięki takiemu założeniu wyraźnie można zauważyć sprzeczność – im bardziej automatyczne, spersonalizowane i intuicyjne możliwości stają się dzięki takim narzędziom dostępne, tym z jednej strony łatwiej, ale z drugiej strony trudniej definiować ludzką zależność od nich. Spostrzeżenia te spowodowały zwrot ku analizie praktyk medialnych na poziomie bazowym, czyli nakierowanym na wspomnianego użytkownika jako samego siebie, a także jednostkę starającą się rozwijać kompetencje potrzebne do umiejętnego zarządzania chaosem wszechogarniających informacji (danych), produkowanych zarówno w sferze materialnej, jak i cyfrowej.

O praktykach medialnych (Couldry, 2003) odczytywanych jako systemy złożone z działania, komunikowania się i interakcji, których rdzeń stanowią wypracowane normy i powtarzalność działań, można mówić na długo przed cyfryzacją zachowań społecznych. Warto pamiętać o fakcie, że narzędzia technologiczne mają za zadanie usprawniać, rozszerzać, kwantyfikować i maksymalnie przyspieszać dotychczasowe przyzwyczajenia, dlatego ich korzeni należy szukać w analogowych poprzednikach. W ten sposób tylko krok dzieli od połączenia wielowymiarowych funkcji dostępnych na przesunięcie palca po dotykowym interfejsie z między innymi: notesami, pamiętnikami, tzw. post-itami i wszystkimi metodami ręcznego zapisywania własnych myśli, parametrów, danych, w skrócie – „zapisywania siebie”. I tu metody te – analogowe i cyfrowe – można zdefiniować jako narzędzia budowania tożsamości (Folkierska, 1995), czyli sposób opisywania i sygnalizowania rzeczywistości, filtrowany przez poglądy i system wartościowania danej jednostki, mający za zadanie określić społeczną rolę jednostki.

Wraz z upowszechnieniem się internetu jako medium dążącego do monopolizacji (ze względu na szybkość przekazywania danych), a następnie bezwzględną jego dominacją jako głównej technologii używanej do komunikacji międzyludzkiej zmienił się model funkcjonowania społecznego. Wertykalna struktura kontroli przekazu została zastąpiona horyzontalnym systemem sieciowym. Przebyta została droga od ery przemysłowej do ery informacji, a historyczna zmiana polega na nowym wymiarze struktury informacji, gdzie to właśnie ta informacja, rozumiana jako zasób określonych danych, stała się wartością priorytetową, zaburzając dotychczasowe normy hierarchizacji wartości w relacjach między ludźmi. Społeczeństwo industrialne ewoluowało w społeczeństwo sieci (Castells, 2007), aby wreszcie pod wpływem interakcji z maszynami pozwolić na definiowanie siebie poprzez algorytmizowane dane (Kobylarek, 2016). 

Chcąc uniknąć pułapki swoistej „technicyzacji” problemu badawczego, a zatem poszukiwania przesłanek ilościowych opartych na danych wyłącznie liczbowych, sięgnęłam do źródeł teoretycznych, dotyczących postrzegania siebie i poniekąd nieuchwytnego w polskiej tradycji definicyjnej – self. Trop ten doprowadził mnie do koncepcji technik siebie (technology of the self) według Michela Foucaulta. Foucaultowska koncepcja, pochodząca z połowy lat osiemdziesiątych poprzedniego stulecia, w kontekście badań bieżących użytkowników (podłączonych do internetu), którzy tworzą własne rzeczywistości poprzez media organizujące informacje (Kittler, 1999), traci na aktualności. Jednak zagadnienie współczesnej interpretacji technik – pod wpływem determinizmu nowoczesności określanych także jako „technologie” (Halawa, 2013) siebie – cechuje wysoki potencjał naukowy. W tej książce będę posługiwała się terminem „technologie self”, który koresponduje z niejednoznacznością self właśnie, a uzasadnienie takiego ujęcia przedstawiam w rozdziale otwierającym. Wprowadzone rekomendacje z zakresu nauk humanistycznych mają tu istotne znaczenie, dotyczące społecznych i kulturowych potrzeb ściśle związanych z kategorią autoregulacji i zarządzania sobą. Natomiast często jeszcze pokutujące binarne pojmowanie rzeczywistości jako „realnej – wirtualnej” zostało zniesione poprzez praktyki codzienne, a wyznaczanie granicy między tym, co sieciowe, a tym, co offline, jest procesem nieuprawnionym (Cichocki, 2012). Z tego też powodu nasuwa się potrzeba klasyfikacji obszaru zmian, które mają coraz większy wpływ na relacje społeczne oraz sposób wyrażania siebie w sieci i poza nią. 

Kompetencje w zakresie zarządzania danymi o sobie samym, jako możliwym potencjale społecznym, ale też komercyjnym, a co za tym idzie ekonomicznym, uzyskały i nadal zyskują rozległą przestrzeń w sieci (od 2005 roku obserwujemy dominację serwisów społecznościowych jako miejsca autoprezentacji oraz wymiany treści). Tożsamość, jaką w procesie codziennych praktyk medialnych wytwarzać można w sieci, została zdefiniowana w Polsce jako usieciowione „ja” (Halawa, 2013). Warto zauważyć, że praktyki te oparte są na zaczerpniętych wcześniej z mediów tradycyjnych (prasa, radio, TV) przedstawieniach medialnych. Na ich podstawie konstruowane były współczesne wyobrażenia i tożsamości użytkowników, katalizowane poprzez subiektywne praktyki dyskursywne mediów jako krytycznego składnika codzienności (Harzfeld, 2004).

W oparciu o powyższe rozważania teoretyczne nad zaistniałymi zjawiskami społeczno-kulturowymi, mającymi niewątpliwie wpływ na kształtowanie się indywidualnej tożsamości kulturowej użytkowników (Szczepański, 2015), a także ujęcia jej w kontekście pejzażu kulturowego, powstała potrzeba operacjonalizacji terminu „technologie self” na kanwie diagnozowanych praktyk medialnych.

Jak przystało na współczesną publikację związaną z powszechnym korzystaniem z osiągnięć technologii i urządzeń codziennego użytku, nie sposób nie odnieść się tutaj do bieżącego kontekstu. Pomimo względnego historycyzmu pozyskanych w ramach moich działań badawczych danych, zależało mi również na odwołaniu się do aktualnej sytuacji społeczno-kulturowej, która zrewolucjonizowała bądź poniekąd przyczyniła się do zmiany podejścia wobec usieciowionego funkcjonowania społecznego. Mowa tu oczywiście o globalnej pandemii wirusa COVID-19, która od początku 2020 roku przyczynia się do redefinicji roli i obszarów praktyk, jakie umożliwia technologia oraz dostęp do wspólnej sieci internetowej (o potencjale produkcyjno-konsumpcyjnym oraz komunikacyjno-percepcyjnym).

W szerszym ujęciu doświadczenie pandemiczne (które nadal trwa) odbija się na fizycznym i zmaterializowanym wymiarze egzystencji, na przykład strukturze relacji społecznych, poczuciu osamotnienia lub wykluczenia, znaczeniu specjalistycznych kompetencji czy dostępności zasobów i usług w najbliższym otoczeniu. Wiele z tych czynników zostało wzmocnionych pozytywnie bądź negatywnie przez możliwość korzystania z internetu, co udowodniło, że przyszło nam żyć w materialno-ucyfrowionym ekosystemie (Dunbar, 2015), w którym płynne przenikanie znaczeń i konsekwencji jest rzeczywistością. Dlatego do części stricte analityczno-badawczej tej książki została dodana perspektywa próbująca uchwycić zastosowanie technologii self w dobie koronawirusa.