W małżeństwie zasadą jest ustawowa małżeńska wspólność majątkowa
Jeżeli pozostajemy w związku małżeńskim to najczęściej łączy nas z małżonkiem ustrój ustawowej małżeńskiej wspólności ustawowej.
Ustrój ustawowej małżeńskiej wspólności majątkowej powstaje (automatycznie, z mocy prawa) z chwilą zawarcia małżeństwa, chyba że przed zawarciem małżeństwa przyszli małżonkowie wprowadzili pomiędzy nimi rozdzielność majątkową. Ustawowa małżeńska wspólność majątkowa wygasa z kolei na skutek śmierci małżonka, orzeczenia przez sąd rozwodu, unieważnienia małżeństwa lub separacji. Wygaśnięcie ustawowej małżeńskiej wspólności majątkowej powodują również rozdzielność majątkowa wprowadzona majątkową umową małżonków, orzeczeniem sądu albo powstająca na skutek ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków.
Konsekwencją istnienia ustawowej małżeńskiej wspólności majątkowej jest to, że oprócz majątku osobistego, który posiada każdy z małżonków powstaje majątek wspólny małżonków. Majątek wspólny małżonków stanowi współwłasność łączną, która jest bezudziałową (małżonkowie nie mają udziałów w majątku wspólnym). Oboje małżonkowie zarządzają majątkiem wspólnym, czerpią z niego korzyści i dopiero po ustaniu ustawowej wspólności małżeńskiej, majątek ten dzieli się pomiędzy nimi, co do zasady po połowie (z udziałami po ½). Powstaje więc wtedy współwłasność udziałowa majątku, która następnie może zostać zniesiona na podstawie umowy małżonków (byłych małżonków) albo na podstawie orzeczenia sądu.
Co składa się na majątek osobisty, a co na majątek wspólny małżonków?
Składniki majątkowe, które tworzą majątek osobisty małżonka określają wyczerpująco przepisy prawa i stanowią je przede wszystkim składniki majątkowe, które (przyszły) małżonek nabył przed ślubem. Majątek osobisty małżonka stanowią również składniki majątkowe, które małżonek nabył już po ślubie, w przypadku gdy nabycie ich nastąpiło w drodze dziedziczenia lub darowizny (choć spadkodawca czy darczyńca mogą jednak zdecydować, że wejdą one do majątku wspólnego małżonków). Do majątku osobistego małżonka wchodzą również nabyte w trakcie małżeństwa składniki, które mają osobisty charakter takie jak nagrody, renty, odszkodowania oraz prawa autorskie i prawa własności przemysłowej. Majątek osobisty małżonka stanowią wreszcie składniki majątkowe, które małżonek uzyska w zamian za swój majątek osobisty (np. za środki uzyskane ze sprzedaży mieszkania nabytego przez małżonka w drodze dziedziczenia, nabywane jest inne mieszkanie).
Majątek wspólny małżonków, objęty ustawową małżeńską wspólnością majątkowa, stanowią wszystkie te składniki majątkowe nabyte przez małżonków (lub jednego z nich) w czasie małżeństwa, które nie należą do majątku osobistego małżonka. Majątek ten obejmuje przede wszystkim otrzymane dochody z pracy (w tym z umowy o prace, umowy zlecenia, umowy o dzieło czy umowy agencyjnej) oraz dochody z działalności zarobkowej (w tym z działalności gospodarczej oraz działalności rolniczej). Majątek wspólny małżonków stanowią również dochody uzyskiwane z majątku wspólnego małżonków, ale również dochody uzyskane z majątku osobistego każdego z małżonków (np. czynsz najmu mieszkania nabytego w drodze dziedziczenia).
Zakres odpowiedzialność za długi w ustroju ustawowej małżeńskiej wspólności majątkowej
Zawsze wtedy, gdy małżonkowie zaciągnęli dług działając łącznie to oboje za niego odpowiadają (solidarnie) w pełnym zakresie, zarówno ze swoich majątków osobistych jak i majątku wspólnego. Jak jednak wygląda sytuacja gdy dług zaciągnął małżonek działając samodzielnie?
Małżonek zaciągający dług (np. uzyskujący pożyczkę czy udzielający poręczenia za dług innej osoby) w pełni odpowiada za spłatę takiego długu ze swojego majątku osobistego. Odpowiedzialność natomiast z majątku wspólnego małżonków wygląda różnie w zależności przede wszystkim od tego czy drugi małżonek udzielił zgody na czynności, które spowodowały powstanie długu (np. na zawarcie umowy pożyczki czy umowy poręczenia). Zgoda taka może przy tym zostać udzielona zarówno przed zaciągnięciem długu, w trakcie jego zaciągania jak i post factum, ale zawsze musi być wyraźna i nie może być udzielona w sposób dorozumiany.
W przypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaciągnięty za zgodą drugiego małżonka to wierzyciel może dochodzić swoich roszczeń nie tylko z majątku osobistego małżonka, który zaciągnął dług, ale również ze wszystkich składników majątku wspólnego małżonków. Odpowiedzialność majątkowa małżonków wobec wierzycieli jest więc wtedy bardzo szeroka, a w jej zakres nie wchodzi jedynie majątek osobisty małżonka, który nie zaciągał długu, a jedynie wyraził zgodę na jego zaciągnięcie.
W przypadku jednak, gdy dług jednego z małżonków został zaciągnięty przez niego bez zgody drugiego małżonka, to wierzyciel może przede wszystkim dochodzić swoich roszczeń z majątku osobistego małżonka, który zaciągnął dług. Odpowiedzialność z majątku wspólnego małżonków choć nie jest zupełnie wyłączona to jest istotnie ograniczona. Ogranicza się ona do otrzymanego wynagrodzenia za pracę dłużnika, pobranych dochodów z innej działalności zarobkowej prowadzonej przez dłużnika, korzyści uzyskane przez dłużnika z jego praw autorskich, praw własności przemysłowej i praw twórcy. Gdy dług powstał w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wierzyciel może dodatkowo dochodzić swoich roszczeń z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
W uzupełnieniu można jeszcze wskazać, że podobnie jak w przypadku zaciągnięcia długu bez zgody małżonka wygląda odpowiedzialność majątkowa, gdy dług powstał przed powstaniem małżeńskiej wspólności majątkowej lub gdy dotyczy majątku osobistego małżonka zaciągającego dług, a także wtedy gdy dług nie wynika z umowy czy jednostronnej czynności prawnej małżonka (ale np. z czynu niedozwolonego, obowiązku alimentacyjnego czy z bezpodstawnego wzbogacenia) kiedy to z natury rzeczy, nie ma miejsca na zgodę współmałżonka.
Wszystko to powoduje, że małżonek pozostający w ustroju ustawowej, który nie wyraził zgody na zaciągnięcie długu przez drugiego małżonka, ponosi ograniczoną odpowiedzialność majątkową za taki dług z majątku wspólnego. Odpowiedzialność małżonka, który nie zaciągał długu nie dotyczy natomiast w ogóle składników jego majątku osobistego.
Zmiany ustawowej wspólności majątkowej, rozdzielność majątkowa
Małżonkowie mogą zmienić zakres ustroju ustawowej wspólności majątkowej, w tym całkowicie ją wyłączyć. Mogą tego dokonać na podstawie majątkowej umowy małżeńskiej (intercyzy). Umową taką mogą, więc rozszerzyć albo ograniczyć zakres składników majątkowych objętych wspólność majątkową małżeńską, albo wprowadzić rozdzielność majątkową.
Małżeńska umowa majątkowa, aby była ważna musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Może ona zostać zawarta zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w czasie trwania małżeństwa, można zawierać ją kilkakrotnie i wprowadzać kolejne zmiany w ustroju wspólności majątkowej małżonków.
Warto zwrócić uwagę, że małżeńska umowa majątkowa jest jednak skuteczna w odniesieniu do innych osób wyłącznie wówczas, gdy przed powstaniem zobowiązania (np. przed zawarciem umowy pożyczki czy poręczenia) uzyskali oni informację o zawarciu małżeńskiej umowy majątkowej i jej rodzaju. Jeśli nie uzyskali takiej informacji to jest ona w stosunku do nich bezskuteczna, więc mogą kierować swoje roszczenia do majątku małżonków (wspólnego, odrębnego), tak jakby umowa ta nie została w ogóle przez małżonków zawarta. Nie zmienia tego przekazanie informacji o zawarciu małżeńskiej umowy majątkowej już po powstaniem zobowiązania (np. po zawarciu umowy pożyczki czy udzieleniu poręczenia).
Wprowadzenie rozdzielności majątkowej małżonków powoduje, że istnieją wyłącznie majątki osobiste poszczególnych małżonków i nie ma majątku wspólnego małżonków (objętego wspólnością bezudziałową). Wierzyciele jednego z małżonków nie mogą, więc dochodzić swoich roszczeń z innego majątku niż majątek małżonka, który zaciągnął dług. Małżonek, który nie zaciągał długu nie jest wtedy odpowiedzialny majątkowo za taki dług. Majątkowe umowy małżeńskie są w praktyce dość często zawierane, w szczególności w celu ochrony majątku małżonka, który nie prowadzi działalności gospodarczej.
Warto dodatkowo wiedzieć, że rozdzielność majątkowa może zostać wprowadzona nie tylko w drodze zawarcia majątkowej umowy majątkowej (co wymaga zgody obojga małżonków), ale również na skutek orzeczenia sądu o ustanowieniu rozdzielności majątkowej. Orzeczenie wydawane jest, gdy uzasadniają to ważne w ocenie sądu powody i na wniosek, który może zostać złożony zarówno przez każdego z małżonków, jak również przez wierzyciela jednego z małżonków (gdy wykaże, że dochodzenie zaspokojenia wierzytelności uzasadnia dokonania podziału majątku wspólnego małżonków).
Rozszerzona odpowiedzialność za długi powstałe w ramach zaspakajania zwykłych potrzeb rodziny
Solidarna odpowiedzialność każdego z małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków w sprawach zaspakajania zwykłych potrzeb rodziny jest niezależna od ustroju majątkowego małżonków. To co stanowi zaspakajanie zwykłych potrzeb rodziny może być niejednoznaczne i powinno być raczej oceniane indywidualnie, ale jako przykłady można jednak podać zawarcie najmu mieszkania dla rodziny czy dokonywania zakupów żywności czy podstawowych dóbr dla rodziny. W takiej sytuacji nawet małżonek nie zaciągający zobowiązania odpowiada za nie swoim majątkiem (osobistym, wspólnym).
Odpowiedzialność ta może zostać ograniczona do odpowiedzialności małżonka, który zaciągnął zobowiązanie. Może tego dokonać jedynie sąd z ważnych powodów, na wniosek jednego z małżonków, a wobec wierzycieli ograniczenie to jest skuteczne o ile o nim wiedzieli.
Rozszerzona odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe małżonka podatnika
Majątkowa odpowiedzialność małżonków za zobowiązania podatkowe jest dość restrykcyjna. Odpowiedzialność ta dotyczy nie tylko majątku osobistego podatnika, ale również majątku wspólnego małżonków. Odpowiedzialnością za zobowiązania podatkowe nie jest objęty wyłącznie majątek osobisty małżonka podatnika. Ograniczenie lub wygaśnięcie małżeńskiej wspólności majątkowej nie wyłączają przy tym odpowiedzialności małżonka za zobowiązania podatkowe podatnika, które powstały przed ograniczeniem lub wygaśnięciem wspólności majątkowej.
A co się stanie gdy małżonek ogłosi upadłość?
Upadłości małżonka pozostającego w ustroju ustawowej wspólności majątkowej powoduje, że w dniu ogłoszenia upadłości powstaje rozdzielność majątkowa, a majątek wspólny małżonków staje się (z pewnymi wyjątkami) częścią masy upadłości. Następuje to niezależnie od wyrażenia zgody na zaciągnięcie długów przez drugiego małżonka i dotyczy zarówno upadłości konsumenckiej jak i upadłości osoby fizycznej będącej przedsiębiorcą. Małżonek upadłego może co prawda zgłaszać syndykowi w postępowaniu upadłościowym swoje należności z tytułu udziału w majątku wspólnym (powstałym na skutek rozdzielności majątkowej), ale jest on traktowany wtedy podobnie jak inni wierzyciele upadłego (co powoduje, że możliwości ich uzyskania nie są najczęściej duże).
Dodatkowo można jeszcze zwrócić uwagę, że wprowadzenie przez małżonków rozdzielności majątkowej (czy ograniczenie wspólności majątkowej) małżeńską umową majątkową jest skuteczne w postępowaniu upadłościowym tylko wtedy, gdy umowa taka zawarta została co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Podobnie, wprowadzenia rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest skuteczne gdy pozew został złożony co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Analogicznie wygląda sytuacja, gdy rozdzielność majątkowa powstaje na skutek rozwodu, separacji albo ubezwłasnowolnienia. Skuteczne ustanowienie rozdzielności powoduje ten skutek, że do masy upadłości wejdzie tylko majątek osobisty upadłego małżonka.
Odpowiedzialność za zobowiązania w związkach partnerskich
W przypadku związków partnerskich (związków nieformalnych), do czasu wprowadzenia odpowiednich rozwiązań ustawowych, nie powstaje wspólny (bezudziałowy) majątek i każda osoba w takim związku ma swój odrębny majątek i nie odpowiada za długi drugiej osoby. Nie dotyczy to oczywiście sytuacji, gdy dług zaciągnięty został przez obie osoby, które działały łącznie (np. wspólny kredyt) – wtedy podobnie jak małżonkowie w takiej sytuacji, odpowiadają (solidarnie) one za dług całym swoim majątkiem. Sytuacje odpowiedzialności za długi drugiej osoby mogą powstawać również na skutek udzielonych zabezpieczeń długu drugiej osoby, w tym ustanawiania zabezpieczeń osobowych (jak poręczenia) i rzeczowych (jak zastaw czy hipoteka). To jednak zupełnie inne sytuacje, które są skutkiem bezpośrednich działań osoby, która ponosi wtedy odpowiedzialność majątkową za długi drugiej osoby.
O autorach
Marek Mikulski, Marcin Oksieniuk – radcowie prawni, Bank BNP Paribas Polska S.A.
