Ustawowy ustrój majątkowy nie jest w Polsce ustrojem obligatoryjnym.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje, że po zawarciu małżeństwa między małżonkami powstaje wspólność ustawowa, chyba że małżonkowie przed zawarciem lub po zawarciu małżeństwa postanowią odmiennie uregulować stosunki majątkowe. Mogą to zrobić w wyniku zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej.
Czy każdy może zawrzeć intercyzę?
Nie ma obowiązku, aby w małżeństwie panował ustawowy ustrój majątkowy, można zawrzeć małżeńską umowę majątkową. Strony mogą wspólnie postanowić, że nie chcą, aby w trakcie trwania małżeństwa obowiązywał ich ustawowy ustrój majątkowy, i inaczej uregulować stosunki majątkowe – zawrzeć stosowną umowę majątkową małżeńską, czyli intercyzę.
Czym jest intercyza?
Intercyza (łac. intercisa – „rozstrzygnięcie”) to umowa zawierana między małżonkami lub osobami zamierzającymi wstąpić w związek małżeński, prowadząca do wprowadzenia odmiennego niż ustawowy ustroju majątkowego małżonków. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje zamknięty katalog umów majątkowych małżeńskich, które mogą zostać zawarte.
W powszechnym rozumieniu słowo „intercyza” stosuje się w odniesieniu do umowy wprowadzającej rozdzielność majątkową między małżonkami, w rzeczywistości określa ono generalnie „umowę małżeńską”.
Co to oznacza?
Kodeks rodzinny i opiekuńczy wprowadza zamknięty katalog umów małżeńskich, co oznacza, że jednorazowo można zawrzeć tylko jedną z czterech umów majątkowych małżeńskich, wyraźnie wskazanych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Nie można stworzyć własnej umowy, wykraczającej poza ramy przewidziane w ustawie, można jednak dowolnie kształtować ustrój majątkowy i samodzielnie decydować, która z umów w danym okresie małżeństwa najlepiej będzie chroniła majątek małżonków.
Zgodnie z przepisem art. 47 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonkowie w Polsce mogą:
- zawrzeć umowę rozszerzającą ustawową wspólność majątkową;
- zawrzeć umowę ograniczającą ustawową wspólność majątkową;
- ustanowić rozdzielność majątkową;
- ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.
Umowa rozszerzająca ustawową wspólność majątkową
W ramach tej umowy małżonkowie mogą rozszerzyć wspólność ustawową na określone składniki/przedmioty, które stanowią majątek osobisty każdego z nich. Nie oznacza to, że wspólność zostanie rozszerzona automatycznie na wszystkie przedmioty majątków osobistych każdego z nich – mogą to dowolnie ustalić i rozszerzyć wspólność tylko na niektóre przedmioty.
Przy tej umowie pamiętać należy, że nie wszystkie składniki majątku osobistego mogą zostać objęte rozszerzoną wspólnością, ograniczenia w tym zakresie wskazuje art. 49 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Co zatem może stanowić przedmiot rozszerzonej wspólności?
Na przykład samochody i nieruchomości.
PRZYKŁAD: Przed ślubem Piotr nabył działkę, na której po ślubie postanowili z Anią wybudować dom. Żeby uregulować sytuację prawną nieruchomości i przyszłego domu, Piotr postanowił, że umową małżeńską rozszerzy wspólność majątkową na tę działkę. Ania stanie się współwłaścicielką działki, a co za tym idzie – także domu, który zostanie wybudowany na działce.
Umowa ograniczająca ustawową wspólność majątkową
Na podstawie umowy małżonkowie mogą ograniczyć wspólność ustawową (wyłączyć z majątku wspólnego określone składniki majątku) – na przykład postanowić, że dochody uzyskane z majątków osobistych małżonków (typu wynajem nieruchomości) nie będą już wchodziły do majątku wspólnego, tylko będą stanowiły własność tego małżonka, z którego przedmiotów najmu pochodzą.
Umowa ustanawiająca rozdzielność majątkową
Jest to jedna z najbardziej popularnych umów majątkowych zawieranych w Polsce. Przewiduje, że po jej zawarciu majątek uzyskany przez każdego z małżonków będzie stanowił jego majątek osobisty. Co to oznacza? Że od momentu podpisania tej umowy wszystko, co nabędzie żona, stanowi majątek żony, a wszystko, co nabędzie mąż, stanowi majątek męża, czyli każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później.
Czas zawarcia umowy vs wspólność majątkowa
Jeśli małżonkowie ustanowią tę umowę od początku trwania małżeństwa, nie powstanie między nimi ustawowa wspólność majątkowa i wszystkie przedmioty nabyte przez każdego z nich będą stanowiły ich majątki osobiste.
Jeśli małżonkowie zdecydują się jednak zawrzeć taką umowę w trakcie trwania związku małżeńskiego, wspólność ustawowa ustanie z chwilą zawarcia umowy o rozdzielności majątkowej lub w terminie późniejszym, który małżonkowie ustalą w umowie. Uwaga! Rozdzielność majątkowa z datą wcześniejszą może zostać orzeczona tylko w drodze postępowania sądowego.
Skutki rozdzielności majątkowej
Po zawarciu umowy o rozdzielności majątkowej małżonkowie nie będą tworzyć majątku wspólnego, tylko majątki osobiste. Jeśli zdecydują się na wspólny zakup jakiegoś przedmiotu, staną się ich współwłaścicielami w częściach ułamkowych, które będą odpowiadały wniesionym przez nich nakładom.
Umowa o ustanowieniu rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków
Zawarcie umowy o ustanowieniu rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków także wprowadza między małżonkami, od momentu jej podpisania, status rozdzielności majątkowej. Istnieje jednak pewna istotna różnica: w umowie o ustanowieniu rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków strony ustalają, że po ustaniu tej rozdzielności małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż majątek drugiego małżonka, może żądać wyrównania tych dorobków albo przez zapłatę, albo przez przeniesienie odpowiednich praw.
Należy zatem ustalić, czym jest ten „dorobek”.
Pomocą w tym zakresie służy przepis art. 513 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który określa, że dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej.
Po ustaniu rozdzielności majątkowej (która może nastąpić w wyniku decyzji stron, rozwodu lub śmierci jednego z małżonków) małżonkowie powinni podliczyć wartość swoich majątków i dokonać spłaty z tytułu różnicy w ich wartości. Jeśli małżonkowie nie mogą się porozumieć w tym zakresie, stosowne rozstrzygnięcie będzie musiał wydać sąd.
PRZYKŁAD: Piotr i Ania zawarli po ślubie umowę o rozdzielności ma¬jątkowej z wyrównaniem dorobków. Ania zajmowała się domem i dziećmi, nie pracowała, Piotr łożył na utrzymanie rodziny (prowadził dobrze prosperująca firmę). Po 15 latach Piotr postanowił rozwieść się z Anią. Zliczono dorobek mał¬żonków zgromadzony w trakcie trwania małżeństwa. Ania nie miała dorobku, zaś dorobek Piotra wyniósł 2 mln zł. Zgodnie z umową Piotr zobowiązany będzie do zapłaty na rzecz Ani 1 mln zł.
Gdzie i kiedy można zawrzeć umowę majątkowa małżeńską?
Zgodnie z polskim prawem intercyza może zostać zawarta i sporządzona wyłącznie przez notariusza w formie aktu notarialnego. Sporządzenie i podpisanie umowy w zwykłej formie pisemnej nie będzie rodziło skutków prawnych przewidzianych przez prawo i regulujących te umowy. Małżeńska umowa majątkowa najczęściej jest zawierana po ślubie. Przyszli małżonkowie mają jednak możliwość zawarcia jej w formie aktu notarialnego jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego – w takiej sytuacji warunkiem prawnym, który spowoduje, że umowa małżeńska stanie się ważna, skuteczna, będzie zawarcie związku małżeńskiego. Jeśli do małżeństwa nie dojdzie, umowa również nie dojdzie do skutku.
Czy można zmienić intercyzę/wycofać się z intercyzy?
Umowa majątkowa może w każdej chwili zostać zmieniona przez małżonków na inną umowę przewidzianą prawem. Możliwe jest także ustanowienie ustawowego ustroju wspólności majątkowej.
Należy jednak zwrócić uwagę, że zmiana intercyzy czy ustanowienie wspólności majątkowej wymagają obopólnej zgody małżonków. Jeśli jeden z małżonków nie zechce dokonać zmiany, status ustroju majątkowego pozostanie bez zmian – chyba że zaistnieją przesłanki do wprowadzenia przymusowej rozdzielności majątkowej (o ile taka rozdzielność nie została wprowadzona w formie umownej).
Czym jest przymusowy ustrój majątkowy?
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje jeszcze jedną możliwość dotyczącą ustroju majątkowego panującego między małżonkami – tzw. przymusowy ustrój majątkowy.
Kiedy i w jakich sytuacjach jest on wprowadzany?
Sąd orzeka go wyłącznie z ważnych powodów. Wprowadzenia przymusowej rozdzielności mogą żądać małżonek albo wierzyciel jednego z małżonków.
Rozdzielność majątkowa powstanie z mocy prawa, czyli automatycznie bez woli stron, w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków oraz w razie ogłoszenia separacji małżonków.
Dziedziczenie
Wiele osób błędnie uważa, że po zawarciu umowy małżeńskiej wprowadzającej rozdzielność majątkową małżonkowie nie dziedziczą po sobie po śmierci jednego z nich. Nie jest to prawdą. Dziedziczenie nie jest możliwe w wypadku rozwodu (chyba, że inaczej wynika z testamentu); w wypadku zawarcia umowy małżeńskiej strony dziedziczą po sobie w sposób przewidziany w ustawie lub określony w testamencie.
Umowa małżeńska – podpisywać czy nie podpisywać?
W trakcie mojej praktyki wielokrotnie padały pytania: „Czy warto podpisywać umowę małżeńską?”, „Jakie są wady i zalety umowy małżeńskiej?”, „Kiedy i w jakich sytuacjach warto zawrzeć umowę małżeńską, a kiedy nie warto tego robić?”. Nie ma jednej, właściwej odpowiedzi na to pytanie.
W Polsce zawarcie intercyzy, a właściwie już sama propozycja jej zawarcia, często budzi wiele emocji (wielu osobom intercyza kojarzy się z głośnymi rozwodami majętnych osób, co wynika ze stereotypów i braku wiedzy w tym temacie).
Umowy małżeńskie powinny być traktowane jako możliwość prawna takiego uregulowania stosunków majątkowych między małżonkami, które będzie dla nich najwłaściwsze i najlepiej zabezpieczy ich interesy finansowe.
Niestety zdarza się, że jeden z małżonków wykorzystuje brak świadomości drugiego małżonka w tym zakresie, błędnie przedstawia sytuację finansową i nakłania do podpisania niekorzystnej umowy. Dlatego przed podpisaniem umowy małżeńskiej rozważ wszystkie za i przeciw, a razie wątpliwości skonsultuj się z prawnikiem.
Niekiedy wręcz odradzam kobietom zawarcie określonej umowy małżeńskiej, tj. umowy o ustanowienie rozdzielności majątkowej. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy małżonkowie planują tzw. tradycyjny podział ról w małżeństwie po ślubie: kobieta ma zająć się domem i dziećmi, dbać o wszystkie sprawy męża, pomagać mu prowadzić biznes i nie mieć własnych źródeł zarobkowania, zaś mąż ma rozwijać firmę oraz dbać o rodzinę. Gdy w powyższej sytuacji zostanie zawarta umowa o rozdzielności majątkowej (często tłumaczona następująco: „Dziubuś, Dziubuś, podpisz, kochanie, tę umowę. To dla twojego dobra. Nie będziesz się musiała martwić, że przyjdzie komornik, że coś się nie powiedzie, nie wyjdzie…”), po orzeczeniu rozwodu cały majątek zgromadzony praktycznie wspólnie, a formalnie tylko przez męża, będzie stanowił jego wyłączną własność. A żona zostanie z… No właśnie – z niczym. Zwykle proponuję możliwość zawarcia umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową, ale z wyrównaniem dorobków. Niby niewielka różnica, ale ogromna w skutkach.
I pamiętaj:
Oboje małżonkowie muszą wyrazić zgodę na zawarcie stosownej umowy. Nikt nie może zmusić Cię do zawarcia intercyzy. Zgoda powinna być świadoma. Dlatego tak ważna jest wiedza w tym zakresie.
Jeśli zastanawiasz się, czy zawrzeć umowę małżeńską albo zawarłaś ją, ale nie jesteś pewna jej zapisów i skutków z niej wynikających, skontaktuj się ze mną – wspólnie sprawdzimy i ocenimy możliwości działania.
Powyższy fragment pochodzi z książki „Z prawem jej do twarzy. O bezpieczeństwie prawnym w związki” autorstwa Katarzyny Kraus.
O książce
O czym powinnaś wiedzieć, zanim zdecydujesz się na życie w związku lub zmianę stanu cywilnego? Czym różni się związek partnerski od związku małżeńskiego w kwestiach: dziedziczenia, majątku wspólnego, odpowiedzialności za długi, dzieci, zakończenia związku, upoważnień i pełnomocnictw? Czy w związku małżeńskim/partnerskim ponosisz odpowiedzialność za długi męża/partnera związane z firmą, którą prowadzi? Do kogo będzie należał dom, który wraz z mężem/partnerem postanowisz wybudować na jego działce? Co to jest intercyza, jakie są jej rodzaje i czy na pewno zawsze warto ją podpisać? Czy komornik może zająć i sprzedać mieszkanie, które kupiłaś razem z partnerem/mężem? Kto dziedziczy po bezdzietnym małżeństwie? Czy po śmierci rodziców dziecko dziedziczy kredyt, który zaciągnęli? Jakie są prawa osoby dotkniętej przemocą i gdzie szukać pomocy? To wybrane kwestie, na które odpowiada „Z prawem jej do twarzy. O bezpieczeństwie prawnym w związki” – pierwsza w Polsce książka o możliwościach prawno-finansowego zabezpieczenia w związkach partnerskich i małżeńskich.
O autorce
Katarzyna Kraus – radca prawny, od 2010 roku członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie. Od 2012 roku prowadzi w Warszawie własną Kancelarię Prawną, specjalizującą się w prawie cywilnym, rodzinnym i mieszkaniowym. Na swojej stronie edukuje kobiety w sprawach rodzinnych i przemocowych.
